Δεν πιστεύω στην τυχαιότητα των συμβάντων. Όταν έπεσα, λοιπόν, πάνω σε ένα άρθρο από το 2014 που αναφέρονταν στο δοκίμιο της Εύας Στάμου με τίτλο "Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας" που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg, δεν το θεώρησα τυχαίο γεγονός. Είχε, η κίνηση αυτή, κάτι να μου πει, κάτι να μου προτείνει που μου είχε προφανώς διαφύγει μέσα στον χρόνο. Ο τίτλος, άλλωστε, ήταν από μόνος του κινητήριος ώστε να προβώ στην άμεση απόκτηση του βιβλίου. Και, πιστέψτε με, κερδισμένη βγήκα.
Ας πιάσω όμως το κουβάρι της σκέψης μου που απλώθηκε πάνω στο βιβλίο, από την αρχή.
Το δοκίμιο, που εκδόθηκε το 2014, πραγματεύεται την ευδοκίμηση μιας μορφής αφηγηματικού λόγου όπως από το εξώφυλλο ακόμα ξεκαθαρίζει. Από τον πρόλογο, που είναι του Γιώργου Ε. Δαρδανού, γίνεται εμφανές πως η συγγραφέας μιλά για την παραλογοτεχνία που έχει κατακλείσει ράφια και βιτρίνες βιβλιοπωλείων συχνά παραγκωνίζοντας επώδυνα όσα αποκαλούμε με τον γενικό όρο "καλά" λογοτεχνικά έργα. Ποιά είναι όμως αυτά τα σημεία που καθιστούν ένα λογοτεχνικό έργο "καλό" κι ένα άλλο "όχι και τόσο καλό"; Δεν είναι μήπως όλα τα βιβλία καλά για διάβασμα; Και πόσο κινδυνεύει τελικά ο αναγνώστης όταν αυτός ο διαχωρισμός είναι δυσδιάκριτος;
Κάποιοι θα πουν πως οτιδήποτε διαβάζει κανείς καλό είναι, από το να μην διαβάζει καθόλου. Δεν θα συμφωνήσω, συγχωρέστε με. Ο μυημένος αναγνώστης, ο πιστός φίλος των βιβλίων, γνωρίζει καλά τι λέω αυτή τη στιγμή, ξέρω πως θα κουνά το κεφάλι του συμφωνώντας... Εκείνος όμως που αναζητά το επόμενο βιβλίο που θα διαβάσει μόνο ανάμεσα στα ευπώλητα των μεγάλων εκδοτικών και των επίσης μεγάλων και φημισμένων βιβλιοπωλείων, θ' αναρωτιέται τί στην ευχή έχω πάθει.
Η Εύα Στάμου, με την οποία τούτη η επαφή μου με έργο της είναι η πρώτη μα θ' αναζητήσω και τα άλλα βιβλία της, διευκρινίζει μέσα από αυτό το δοκίμιο το πώς και το γιατί ο αποπροσανατολισμένος αναγνώστης βλάπτεται διαβάζοντας έργα που είναι εφήμερα και χωρίς καμία αισθητική αξία. Μιλά για την απλή γλώσσα των έργων αυτών που, μπορεί μεν να γίνεται εύκολα αντιληπτή από μία μερίδα αναγνωστών που δεν έχουν εξοικειωθεί με την ανάγνωση βιβλίων από την παιδική τους ηλικία, αλλά δεν διεγείρει τον νου, δεν τον προ(σ)καλεί ν' αναζητήσει βαθύτερα νοήματα ψυχογραφώντας χαρακτήρες, αναγνωρίζοντας συμπεριφορές κι ολοκληρώνοντας έτσι την αναγνωστική εμπειρία μαθαίνοντας κάτι τόσο για τον κόσμο που τον περιβάλλει όσο και για τον εαυτό του.
Ήρωες επιφανειακοί, ιστορίες γεμάτες στερεότυπα που δεν ξεφεύγουν από τις κοινωνικές νόρμες, φραστικά κλισέ, κι ενίοτε μια ηθικολογία κουνήματος δακτύλου, ολοκληρώνουν έργα περιορισμένης αντίληψης που, όμως, τείνουν να γίνονται best seller ανά τον κόσμο. Γιατί; Μα, επειδή είναι εύπεπτα, δεν προσφέρουν τίποτε άλλο από αυτό που ο αναγνώστης ήδη έχει εντός του κρανίου του, αυτό που έχει επικαθίσει για χρόνια πάνω στις τυποποιημένες αντιλήψεις του και έχει γίνει ο προσωπικός του τρόπος ζωής ή, έστω, το προσωπικό ιδανικό του. Ο αναγνώστης που αρέσκεται να διαβάζει αυτά τα, ομολογουμένως εύκολα αναγνώσματα, δεν προσδοκά κάτι πέρα από αυτό που ήδη έχει ορίσει ως προσωπικό του χώρο νιώθοντας άνετα εντός του· οτιδήποτε άλλο το φοβάται, δεν το αναγνωρίζει. Οπότε, δεν επιδιώκει ν' ανοίξει το μυαλό του μα το στεγανώνει κι άλλο, το περιορίζει.
Αυτό που έχω παρατηρήσει είναι πως αυτού του είδους τα άτομα, αυτό το αναγνωστικό κοινό, όχι μόνο δεν ενδιαφέρεται να γνωρίσει καλύτερα έργα λογοτεχνικά που δεν ανήκουν στο είδος που έχει συνηθίσει να διαβάσει (και με το "συνηθίσει" κάνω εδώ ξεκάθαρο πως η ανάγνωση βιβλίων μπορεί να περιορίζεται στο μέτρημα δακτύλων ενός χεριού μέσα σε ένα έτος), μα συχνά γίνεται επιθετικό απέναντι σε οποιαδήποτε άλλη πρόταση. Ναι, οι πιστοί ακόλουθοι της παραλογοτεχνίας βγάζουν νύχια συχνά σε συζητήσεις υπερασπιζόμενοι το είδος και τον/την συγγραφέα της αρεσκείας τους που έχουν αναγάγει σε ήρωα και σε Θείο πρόσωπο.
Θα μου πείτε τώρα, ας διαβάζει ο καθένας ό,τι θέλει, αφού κανέναν δεν ενοχλεί. Να όμως που κάπως έτσι τα ήσυχα νερά κυλώντας υπογείως τρώνε τον βράχο. Και η κοινωνία, μακάρια κοιμάται, έχοντας -στην κυριολεξία- φτωχό το πνεύμα...
Η έμφαση στις παραδοσιακές οικογενειακές αξίες, το γνωστό σύνθημα "πατρίς-θρησκεία-οικογένεια", οι παραδοσιακοί έμφυλοι ρόλοι που δεν αλλάζουν αφού οι χαρακτήρες των βιβλίων της ροζ λογοτεχνίας είναι μονοδιάστατοι, η προτεινόμενη ως παραδοσιακή σεξουαλική συμπεριφορά, το μοτίβο του δίπολου άλφα-αρσενικό-με σθεναρά-μπράτσα-και-λεφτά και αδύναμη-υποτακτική-γυναίκα-που-συνδυάζει-άψογα-οικογένεια-και-καριέρα, καθιστούν τη σκέψη το λιγότερο (για να το θέσω όσο πιο ευγενικά μπορώ) προβληματική.
Η διερεύνηση της γυναικείας ταυτότητας και της ιδιαιτερότητας του κάθε χαρακτήρα, που αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα της σοβαρής αφηγηματικής λογοτεχνίας, έχει αντικατασταθεί στην παραλογοτεχνική παραγωγή από στερεότυπα που αντιμετωπίζουν τις γυναίκες σαν ένα αδιάστατο σύνολο με κοινές ερωτικές κι αγοραστικές επιθυμίες. (σελ.53)
Η πρωτότυπη σκέψη πάει περίπατο. Οι κοινωνικές αντιλήψεις δεν αμφισβητούνται, ο συγγραφέας δεν αποζητά και δεν προωθεί οπότε την κριτική σκέψη, το κέρδος και η αναγνωρισιμότητα του ίδιου και του έργου του (ώστε να έρθει κι άλλο κέρδος με τον χρόνο) είναι η μοναδική επιδίωξη. Κερδίζει ο εκδότης επειδή πουλάει, κερδίζει ο/η συγγραφέας επειδή το βιβλίο του/της αγοράζεται. Ποιός δεν κερδίζει; Ο αναγνώστης που παραμένει άβουλος αφού έχει υπονομευτεί εντέχνως η σκέψη του, η κρίση του, και η αισθητική του. Γιατί ένα κακό ανάγνωσμα έχει τον ίδιο αντίκτυπο με ένα κακό θέαμα, ένα σήριαλ του συρμού, ένα ριάλιτι-σόου στην τηλεόραση και μια κακή θεατρική παραγωγή· θα γελάσει καλύτερα όποιος θα γελάσει τελευταίος. Κι αυτός θα είναι οποιοσδήποτε άλλος εκτός από τον αναγνώστη που, ευνουχισμένος, θα συνεχίσει να κοιμάται τον ύπνο του δικαίου διαμορφώνοντας -δυστυχώς- τον (παρα)πολιτισμό των μαζών, τον (παρα)πολιτισμό του μέλλοντος μιας ανάξιας κοινωνίας.
Τέλος, με την ευκαιρία της εποχής των μασκών που διανύουμε, καταλήγω στο εξής συμπέρασμα: ας υπάρχει η παραλογοτεχνία, πάντα υπήρχε άλλωστε, είναι κάτι που δεν μπορεί να αποφευχθεί. Ας προχωρήσουμε όμως επιτέλους στην επίσημη κατηγοριοποίησή της ώστε να πάψουν να τη μεταμφιέζουν σε κάτι που δεν είναι παραπλανώντας ακόμα και τον μυημένο αναγνώστη, κάτι που δυστυχώς συμβαίνει στις μέρες μας. Γιατί όταν όλα θυσιάζονται στον βωμό του κέρδους και τα μυαλά αδειάζουν με αμείωτους ρυθμούς αντί να γεμίζουν με νέες ιδέες με αισθητικό πλούτο και κριτική σκέψη, η κοινωνία θα φτάσει να αποτελείται από εύκολα θηράματα. Κι αναρωτηθείτε, παρακαλώ, χωρίς να θέλω να φανώ δυστοπική, αυτή η "κοίμηση" μιας κοινωνίας σε τέλμα, μιας κοινωνίας που αρνείται ν' αλλάξει, ποιους θα ωφελήσει...
Το αναγνωστικό κοινό της κάθε κοινωνίας δεν είναι κάτι αιώνια προκαθορισμένο κι απαράλλαχτο, αλλά κάτι που διαρκώς μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου και συνδιαμορφώνεται υπό την επίδραση διαφόρων πολιτισμικών παραγόντων. (σελ.78)
Δημοσίευση σχολίου
Αφήνοντας εδώ το σχόλιό σας, μην ξεχνάτε να είστε ευγενείς!