Ποιά όμορφη αγκαλιά, και ποια ώρα καλή θα μου ξαναχαρίσουν αυτόν τον τόπο απ' όπου κατάγονται τα όνειρά μου και όλες μου οι ενέργειες; - Αρθούρος Ρεμπώ, Εκλάμψεις
Η πορεία του Όσκαρ Ουάιλντ από τη δίκη στη φυλακή και στην εξορία
Έχουν ειπωθεί πολλά για τη ζωή και το έργο του Όσκαρ Ουάιλντ. Εμπεριστατωμένες μελέτες γράφτηκαν, έρευνες στοιχειοθετήθηκαν, δοκίμια, μυθιστορήματα, ποιήματα γέμισαν σελίδες που αφιέρωσαν τις λέξεις τους τόσο στον άνθρωπο Όσκαρ όσο και στον δημιουργό Ουάιλντ.
Τα χρόνια περνούν κι εκείνος αδιάκοπα και παλινδρομικά επιμένει να μπαίνει στις ζωές μας, ερεθίζοντας κι εξάπτοντας φαντασίες και φαντασιώσεις, αισθήσεις και θεωρίες περί αισθητισμού, λόγιες κι ακαδημαϊκές κρίσεις, επικρίσεις, κατακρίσεις που όλες εκπηγάζουν από τις εκάστοτε αντιλήψεις σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συμβάσεις αλλά και τα προσωπικά βιώματα, βεβαίως, των γραφόντων.
Αυτή τη φορά, ο άνθρωπος, ο Ποιητής, Όσκαρ Ουάιλντ βρίσκεται κάτω από το αναλυτικό μικροσκόπιο της σκέψης της καθηγήτριας/συγγραφέως Μάρως Γερμανού που επιλέγει να σταθεί στο πόνημά της -όπως και ο τίτλος του δοκιμίου υποδηλώνει- πάνω από τις λεπτές και τόσο επισφαλείς ισορροπίες όπου, εντέχνως, ο Όσκαρ Ουάιλντ επέλεγε να ακροβατεί. Μέσα σε πέντε κεφάλαια (συμπεριλαμβανομένης της Εισαγωγής και του Επιλόγου) η κ. Μάρω Γερμανού ξεδιπλώνει και αναλύει τα έργα, τις συνήθειες, ακόμα και τις σκέψεις που προκύπτουν μέσα από τη μελέτη του έργου του και που οδήγησαν τον Ουάιλντ στη δόλιχο διαδρομή του βίου του που όλοι, λίγο - πολύ, γνωρίζουμε.
Επαναπροσδιορίζει το πλαίσιο που νοηματοδοτεί τη σχέση του συγγραφέα με την Τέχνη του, με τη Βικτωριανή κοινωνία, με τον Εραστή του, αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό· τολμά ν' αναδεύσει τον ασταθή πυρήνα της πολυμορφικής ταυτότητάς του καταλήγοντας σε συμπεράσματα για το πώς αυτή όρισε το πλαίσιο της συνθήκης όπου βίωνε την ορατότητά του.
Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο χρήζει ερμηνείας, ειδικά σε μια κοινωνία που εμμένει στη νοηματοδότηση, στον ορθολογισμό και στην κυριολεξία, που επιθυμεί να ξέρει πού βρίσκεται. [σελ. 68. κεφ. "Από κατήγορος κατηγορούμενος"]
Στα λογοτεχνικά του κείμενα ο Ο.Ο. ψάλλει τις λέξεις με τα φωτερά φτερά*, τις λατρεύει, τις θεωρεί το τέλειο εργαλείο έκφρασης. Τις εμπιστεύεται. Ιδιωτικοποιείται τις έννοιες των λέξεων και τις μεταλλάσσει, τις τιθασεύει και τις τιμά. Θα ορκιζόταν σε κείνες, τις λατρεμένες του λέξεις, πως θα κατάφερναν να τον βγάλουν από οποιοδήποτε αδιέξοδο. Άλλωστε, θεωρεί τον εαυτό του ικανότατο τεχνίτη του λόγου και της έκφρασης.
Αυτή του η ισχυρότατη πεποίθηση, όπως πολύ σωστά επισημαίνει η κ. Μάρω Γερμανού στο δοκίμιό της, τον οδηγεί σε μια ψευδαίσθηση ανωτερότητας. Ο ατομικισμός του, δεν του επιτρέπει να αναγνωρίσει την εξάρτησή του από τον Άλλο: εκείνον τον Άλλο που αυτός τον θεωρεί εσφαλμένα υποδεέστερο, εκείνον τον Άλλο που επιλέγει να ακολουθεί τους κανόνες μιας κοινωνίας όπου εντός της νιώθει ασφαλής, διαμορφώνοντας τους ρόλους και τις δικές του (συχνά κρυψίνους κι επίσης ασαφείς) ταυτότητες. Το "καθεστώς της αλήθειας" της Βικτοριανής κοινωνίας όμως, απέχει παρασάγγας από τη δική του αλήθεια.
Όπως γράφει στην επιστολή [De profundis], το "αιώνιο παράδοξο" της ανθρώπινης ζωής είναι ότι είμαστε "εντελώς ελεύθεροι, και ταυτόχρονα εντελώς κυριαρχούμενοι από τον νόμο". Η χίμαιρα της αυτοδυναμίας οδήγησε στην υπερεκτίμηση της ελευθερίας και στην υποτίμηση του παράγοντα της κυριαρχίας. [σελ. 121, κεφ. "De profundis"]
Κι εκεί που ο Όσκαρ αναμένει τη δίκη για να αποδείξει την ευφράδεια του λόγου και την ευφυία του, το δικαστήριο τον καταδικάζει σε δύο χρόνια φυλάκιση με καταναγκαστικά έργα. Η Τέχνη του, τον προδίδει. Η Τέχνη του, αντί να τον λυτρώσει κρατά εμπρός του τον καθρέφτη μιας κοινωνίας που τον δικάζει εντέλει όχι μόνο για τον τρόπο ζωής του αλλά και για το έργο του, στρέφοντας την ίδια του την αγάπη για τις λέξεις, εναντίον του. Ο άνθρωπος Όσκαρ, ηττήθηκε. Ο δημιουργός Ουάιλντ, εξαναγκάζεται σε οπισθοχώρηση.
Τα χρόνια του εγκλεισμού του επανεκτιμά τις απόψεις του, επαναπροσδιορίζει τον εαυτό του επινοώντας διάφορες μάσκες, αρνείται να υποταχθεί στη βία, προσεγγίζει το Θείο ως νέο υλικό διαμόρφωσης - και κάθαρσης - της τέχνης του και του πνευματικού του κόσμου, μεταμορφώνεται.
Για τον ιρλανδό συγγραφέα, όμως, η μετάνοια είναι μια αυστηρά εσωτερική διαδικασία και δεν μπλέκει κάποιον τρίτο. Οι δυνάμεις που καθιστούν δυνατή τη μεταμόρφωση προέρχονται αποκλειστικά "μέσα από τον εαυτό". [σελ. 106, κεφ. "De profundis"]
Η αγάπη, ο παντοδύναμος έρωτας, δεν εξαιρείται, βεβαίως, σε ένα κείμενο για τον Όσκαρ Ουάιλντ αφού, στην ομοφοβική πατριαρχική Αγγλία αυτό που σθεναρά υποστήριξε με κάθε του λέξη και με κάθε ρανίδα του αίματός του ήταν το δικαίωμα στον Έρωτα· κι ιδιαίτερα σε εκείνον τον Έρωτα που δεν τολμά να πει το όνομά του. Υποστήριξε το αυτονόητο, αναφαίρετο δικαίωμα να είναι κανείς ο εαυτός του.
Η γενικότερη αντίληψη του Ουάιλντ για την ταυτότητα αφορούσε τον εμπλουτισμό της και όχι τη συρρίκνωσή της, Η ταυτότητα βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία μεταμορφώσεων, σε κάθε στιγμή είμαστε αυτό που θα γίνουμε και αυτό που ήμασταν, πάντα διχασμένοι με ποικίλους τρόπους και με ασυνέχειες, δηλαδή η ταυτότητα ως ολοκληρωμένη οντότητα είναι πάντα ένα ζήτημα του μέλλοντος, ο ερχομός του οποίου πάντα θα αναβάλλεται. [σελ. 46, κεφ. "Από κατήγορος κατηγορούμενος"]
Η ασάφεια της γλώσσας των έργων του, διαφυλάσσει τη λογοτεχνικότητά τους μα δίνει επίσης τη δυνατότητα στον συγγραφέα να εκφράζει τον αποκλίνων εαυτό του, έστω υπαινικτικά. Ο Όσκαρ Ουάιλντ αφήνει τον αναγνώστη ελεύθερο να επιλέξει μεταξύ διαφορετικών αναγνώσεων, ενισχύοντας γλωσσικά τις εναλλακτικές. Με την ερμηνεία του έργου του, όμως, δεν ασχολήθηκαν μόνο άνθρωποι της διανόησης. Το έργο του, ερμηνεύεται και από εκείνους που θέλουν να επιβάλλουν το προτεσταντικό ήθος και την αξία της οικογένειας. Ερμηνεύεται και από τα άτομα εκείνα που μάχονται φανατικά το δικαίωμα στην διαφορετικότητα. Έτσι, το έργο του ποινικοποιείται στο όνομα της κοινωνικής εξυγίανσης.
Επίλογος:
Η Μάρω Γερμανού σε αυτό το, ομολογουμένως, καλογραμμένο δοκίμιο αναπτύσσει τις σκέψεις και τα συμπεράσματά της για την πορεία του Όσκαρ Ουάιλντ από τη δίκη στη φυλακή και κατόπιν στην αυτοεξορία του. Ακολουθούμε τον Δημιουργό και τον άνθρωπο κατά την πτώση του, παρακολουθούμε την πορεία του καθώς μετασχηματίζει πνευματικά τον εαυτό του. Η συγγραφέας αντιμετωπίζει την ιδέα της αλήθειας του με βαθύ σκεπτικισμό.
Ακόμα κι όταν δεν συμφωνεί ο αναγνώστης του βιβλίου Επισφαλείς Ισορροπίες με όλα τα γραφόμενά της (προσωπικά συνάντησα αρκετά σημεία στα οποία έχω ενστάσεις καθώς, έχοντας αφιερώσει προσωπικό χρόνο στη μελέτη του συνόλου του έργου του Όσκαρ Ουάιλντ κατέληξα σε διαφορετικά συμπεράσματα), η μελέτη της αυτή αναμφισβήτητα θρέφει τη σκέψη, διαμορφώνοντας εντός μας τις συνθήκες για να επανεξετάσουμε τη δική μας ζωή σε σχέση με την σύγχρονη κοινωνία, την Τέχνη (όποια τέχνη κι αν υπηρετούμε), και πάνω από όλα -κατά την ταπεινή μου άποψη- σε σχέση με τον ίδιο μας τον Εαυτό και τους ρόλους που καλούμαστε καθημερινά να ενστερνιστούμε ή/και να υποδυθούμε.
Διάλεξα μία φράση του Όσκαρ Ουάιλντ από το "Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέη" για να κλείσω αυτή την ανάρτηση, επειδή ζούμε και πάλι σε ζοφερούς καιρούς:
Τα βιβλία που ο κόσμος αποκαλεί ανήθικα είναι αυτά που δείχνουν στον κόσμο τη διαφθορά του.
Το δοκίμιο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Νήσος.
* Η φράση βρίσκεται στο βιβλίο του Όσκαρ Ουάιλντ "Ο Κριτικός ως Δημιουργός", κι εδώ την αποδίδω ελαφρώς παραλλαγμένη.
