Ίσως να τα είχα καταφέρει καλύτερα, ίσως να μην προσπάθησα αρκετά. Πέρασε ο καιρός, ό,τι κάναμε το κάναμε, πισωγυρίσματα δεν έχει. Άλλος ένας χρόνος πάνω από το κεφάλι μας. Από το κεφάλι μου πάνω, κρεμασμένος με όλο του το βάρος, ένας χρόνος. Με τις μέρες, τις ώρες και όλα του τα κλάσματα του δευτερολέπτου. Δεν κάνει εκπτώσεις, ο Χρόνος, τα όμοια αποδίδει σε όλους. Μα είναι και κάποιοι που τον παίρνουν ελαφρά. Εκείνους τους ζηλεύω.
Διαβάζοντας τον Θαλαμοφύλακα του Γιάννη Κοροπούλη καταστάλαξα στην άποψή μου, μα όπως κάνω πάντα μετά την ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου, έψαξα να βρω τί έχει γραφτεί γι' αυτό. Η έκπληξη ήρθε όταν πέρα από μερικές ολιγόλεκτες φράσεις αναγνωστών -όλες ωστόσο θετικά φορτισμένες-, δεν βρήκα τίποτε απολύτως. Καμία κριτική, με το βιβλίο δεν ασχολήθηκε, καθώς φαίνεται, σοβαρά, κανένας· παρότι κυκλοφόρησε το 2023 από τις Εκδόσεις Περίπλους. Ήξερα τότε πως έπρεπε να γράψω γι' αυτό. Κι ευθύς αμέσως θα σας εξηγήσω το λόγο.
Περνάει ο καιρός κι εσύ περνάς, αλαφροπάτητα περνάς, αντιχνούμενα, μοναχικά. Κι αν μετράς το χρόνο πάλι ψέμα θα είναι, στο κεφάλι σου είναι όλα, στο λέω κι εσύ αν θέλεις πίστεψέ με. Πάνε 8 μήνες τώρα που έχεις να γράψεις εδώ, πού πήγαν οι μήνες δεν θυμάσαι, μη ρωτάς· δεν θυμάσαι.
Διαβάζεις ή μάλλον χάνεσαι στις σελίδες των βιβλίων, γράφεις ή μάλλον στο μελάνι πνίγεσαι και στα κουμπιά του πληκτρολογίου και στις εικόνες των άλλων που ανεβάζουν στο διαδίκτυο δείχνοντας τις ζωές τους καλύτερες, ναι· καλύτερες από τη δική σου, κι άμα θες αρνήσου το. Δεν ζηλεύεις, δεν ζήλεψες ποτέ, δεν μετανιώνεις για τίποτα, δεν μετάνιωσες ποτέ, έπεφτες σηκωνόσουν κοιτούσες μπροστά, η ζωή κοιτάει πάντα μπροστά, σου το είχα πει μια μέρα, θυμάσαι; Δεν θυμάσαι.
Κάνεις το καλύτερο που μπορείς δεδομένων των συνθηκών, έτσι λες στον εαυτό σου για να μη γυρνάς πίσω μα γυρνάς πίσω και τ' αναλύεις, όλα τα ξεδιαλύνεις μέχρι αηδίας, ξέρεις, δεν ξέρεις, θα μάθεις θες δεν θες, θα προχωρήσεις· θα προχωρήσεις.
Παράθυρα ανοίγεις, παράθυρα που δεν υπάρχουν, στη φαντασία σου μόνο, για λίγο οξυγόνο, μόνο για λίγο οξυγόνο, ν' αναπνεύσεις κι ύστερα πάλι πίσω στους τέσσερις τοίχους που έβαψες πέρσι γαλάζιους, στους νεκρούς σου που επιμένουν να έρχονται στον ύπνο σου, για λίγο οξυγόνο κι αυτοί.
Γράφε! Γράφε, σε διατάζεις, γράφε μήπως σωθεί η ψυχή σου ή μήπως ανταμώσει έναν κήπο με ροδιές, έναν κήπο και μια θάλασσα πράσινη, ένα ήσυχο σπίτι που δεν θα σε τρομοκρατεί κι ένα ρολόι που δεν θα έχει δείχτες αφού ο χρόνος δεν υπάρχει κι όλα μέσα στο κεφάλι σου είναι τελικά, η ζωή μια ανταύγεια σε λευκά μαλλιά κι ένα όνειρο για κάποιο μακρινό ταξίδι, να σου κόψει την πείνα, να σου πάρει τη δίψα, τα πνευμόνια σου να γεμίσει με οξυγόνο.
Κι ας πεις μετά πως έζησες.
Ο καιρός, περνάει. Αυτή είναι η δουλειά του καιρού, να περνάει, πότε αλαφροπάτητος και πότε αφήνοντας ανεξίτηλα τα ίχνη του. Άλλοτε γλιστρά από πάνω σου διακριτικά και άλλοτε σε καρφώνει με το τακούνι της γόβας, έτσι, επειδή δεν έχει κάτι να σου πει που θα σε πονέσει. Ή, ίσως, επειδή τίποτα δεν σου κάνει πια εντύπωση.
Περνούν και οι άνθρωποι μαζί με τον καιρό. Περνούν και φεύγουν μ' ανάλαφρους κυματισμούς ή -γιατί όχι; αφού μπορούν- φέρνοντας μπουρίνια. Κι ύστερα πάλι ησυχία. Από εκείνη την ησυχία που σπάει κόκκαλα και τρίζει δόντια σε νύχτες άγρυπνες. Πάντως, ησυχία. Κι ο καιρός περνάει.
Πρέπον κι αν δεν είναι, ο καθρέφτης σου μια μέρα θα στο πει απηυδισμένος: γερνάς, φιλαράκι. Γερνάς. Κρέμασε το προγούλι, κι εκείνα τα ξίγκια στο στομάχι δεν πέφτουν πια με τίποτα. Εσύ, όμως, πέφτεις. Ευκολότερα από όσο το συνήθιζες. Πέφτεις, κι αργείς να σηκωθείς γιατί δεν βρίσκει κάπου το μυαλό σου να πιαστεί. Πέφτεις, γιατί βαρέθηκες να περιμένεις όρθιος. Κουράστηκες να περιμένεις τη σειρά σου πειθήνια, ήρεμα, συγκαταβατικά. Πέφτεις. Κι είναι κι αυτό μια μικρή επανάσταση.
Περνάει ο καιρός. Σε μια παρακμή μέσα περνάει και σ' ένα ζόφο που βγαίνει μέσα από την οθόνη της τηλεόρασής σου. Την έχεις δει να βγαίνει όταν κοιμάσαι. Σε τρομάζει, αλλά εσύ εκεί, δεν την κλείνεις, μετράς μαζί της τις ώρες, τα ψέματα, τη ζωή εκεί έξω, τη ζωή εκεί μέσα. Μετράς τις λέξεις που ακούς, τις λέξεις που φτιάχνεις, τις λέξεις που θυμάσαι, τις λέξεις που σου απόμειναν. Ο χρόνος θαρρείς πως είναι φτιαγμένος από λέξεις που περνούν, όχι μπροστά από τα μάτια σου, όχι, σε διαπερνούν λες κι είσαι διάφανος, λες κι έχεις περάσει πια από χρόνια κι απέμεινε εδώ ξεχασμένη από όλους μία ιδέα μονάχα του εαυτού σου.
Τί άλλο θέλεις να σου πω; Ας παίξουμε, καλύτερα, κρεμάλα. Τη λέξη αυτή που ψάχνω εδώ και χρόνια να βρω, ας τη θέσουμε σε δημοψήφισμα, ας τη στήσουμε - επιτέλους!- σε έναν τοίχο και ας την πυροβολήσουμε... Κι ύστερα, τους αρμούς της ψυχής μας ας κλείσουμε με το αίμα της. Καλύτερα έτσι, πιο χρήσιμη θα μας φανεί στο πέρασμα του χρόνου, δεν νομίζεις;
Δεν έγραψα πολύ στο blog φέτος, το παραδέχομαι. Το άνοιγα συχνά, κοιτούσα τη λευκή σελίδα του επεξεργαστή, άκουγα το μουγκρητό του χαλασμένου εξαερισμού του, κουραζόμουν, το έκλεινα δίχως να γράψω λέξη. Για ώρα μετά το κεφάλι μου βούιζε και είχα ναυτία, σαν να είχα κάνει το μακρύτερο ταξίδι εν μέσω καταιγίδας.
Διάβασα, όμως, φέτος, πολύ. Περισσότερο από το "κανονικό" μου, περισσότερο, ίσως, από κάθε άλλη χρονιά. Πώς αλλιώς; αφού έψαχνα να βρω τρόπους για να ταξιδέψω. "Λένε πως οι άνθρωποι αλλάζουν όταν ταξιδεύουν"... Γράφω, πάντα. Δημιουργώ νέες συνάψεις εντός του κρεμ πολτού που είναι ο εγκέφαλός μου. Θα ήθελα ο εγκέφαλός μου να ήταν μπλε και όλες οι ηλεκτρικές του εκκενώσεις να οδηγούσαν κάπου, σε νέα κυκλώματα. Όχι αυτός ο αχταρμάς που είναι τώρα, όχι.
Έπαψα να βγάζω φωτογραφίες τον εαυτό μου. Νομίζω ότι μου αρέσει καλύτερα ο εαυτός μου έτσι, δίχως να καθρεφτίζεται σε μία οθόνη κινητού. Τα μαλλιά μου μακραίνουν, είναι λευκές οι τούφες που βγαίνουν στους κροτάφους, τις αγαπώ. Η όρασή μου, μειώνεται. Όταν δεν θα μπορώ πια να διαβάζω δεν ξέρω πώς θα υπάρχω. Η ύπαρξή μου έχει τη μυρωδιά των παλιών βιβλίων κι άγνωστο αριθμό σελίδων.
Δεν ψάχνω να βρω νοήματα πια, κουράστηκα. Ό,τι είναι, είναι. Κάποτε μπορεί και να γελάμε με αυτά που τώρα είναι. Κάποτε, τώρα όχι.
Μόνον η μεταφυσική πραγματικότητα μπορεί να δώσει την πληρότητα, ένα περιεχόμενο στην καθημερινή πραγματικότητα η οποία διαφορετικά μου φαίνεται κενή, αιωρούμενη μέσα στο μηδέν. [Ιονέσκο, Η ελεγεία ενός παράλογου κόσμου]
(Να) Περνάει ο καιρός.
Αν είσαι ερωτευμένος με το κόκκινο, τότε κόβεις ή πυροβολείς. Αν είσαι ερωτευμένος με το μπλε, γεμίζεις τις τσέπες σου με πετραδάκια και μπαίνεις στο ποτάμι. Οποιοδήποτε ποτάμι. -Μάγκι Νέλσον, Σπουδή στο μπλε-
Πέρασαν τρία χρόνια από την κυκλοφορία του, άργησα να το ανακαλύψω, μα στη ζωή τίποτα δεν είναι τυχαίο. Κάθε τι έρχεται στον δρόμο μας τη στιγμή που το μελετάμε, που προβληματιζόμαστε πάνω σε αυτό. Έτσι πιστεύω.
Η ιστορία έχει ως εξής: "Θα μπορούσε ποτέ η μεγάλη prima donna της όπερας Μαρία Κάλλας να έχει κόρη που μεγάλωσε στις Σέρρες, υιοθετημένη από μια μικροαστική, αλλά με τον δικό της, ιδιαίτερο, αξιακό κώδικα, οικογένεια;"
Πρόκειται, λοιπόν, για μία ιστορία με κέντρο τις Σέρρες, από τα χρόνια της Βουλγαρικής κατοχής του 1941-1944 και μέχρι σήμερα.
Ας πούμε, όμως, τί δεν είναι αυτό το βιβλίο: Σίγουρα δεν πρόκειται για ένα γραμμικό ταξίδι. Είναι, βεβαίως, ένα ταξίδι αυτογνωσίας ενός ελεύθερου πνεύματος, μα μέσα από τις εγκιβωτισμένες ιστορίες που παρεμβάλλονται σαν σφήνες στη γραμμικότητα του χρόνου, δίνεται η ευκαιρία στον αναγνώστη, με οδηγό του τη Μνήμη, να κάνει συγκρίσεις ανάμεσα σε συμπεριφορές που έγιναν νόρμες και σε άλλες που παρέκκλιναν από μια κατεστημένη πραγματικότητα.
Στις μέρες μας συμβαίνει το εξής παράδοξο. Ενώ το κοινό έχει τη δυνατότητα της άμεσης και από πολλές πηγές πληροφόρησης, συγχρόνως είναι εκτεθειμένο και ανυπεράσπιστο στην παραπληροφόρηση. Την πληροφορία και την είδηση μπορεί να την κοινοποιήσει, να τη διαχειριστεί και να την αλλάξει ο οποιοσδήποτε. Δυστυχώς, μπορεί και κάτι χειρότερο. Να την κατασκευάσει. Την ίδια στιγμή που κατασκευάζεται μια είδηση, παραλαμβάνεται από τους πολλαπλασιαστές της που άμεσα τη διαχέουν σε όλα τα μέσα. [...] όσο μεγαλύτερο είναι το ψέμα, τόσο πιο πιστευτό γίνεται.
Το θέμα της ιστορίας μας, λοιπόν, είναι η Φήμη. Η φήμη που, σαν μεταδοτική ασθένεια εξαπλώνεται και μεταδίδεται επηρεάζοντας συνειδήσεις, αλλάζοντας αντιλήψεις, καταστρέφοντας ζωές. Η φήμη που εργαλειοποιείται προς το συμφέρον κάποιων που γνωρίζουν καλά πώς να γίνονται χειριστικοί για χάρη της εξουσίας, της δόξας, ή/και της αθανασίας τους.
"Μέσω της εισβολής της φήμης στη γραφή [η συγγραφέας] αναρωτιέται για τη σχέση μεταξύ των αφηγηματικών μορφών και της κοινωνικής και ηθικής συνείδησης", γράφει στο επίμετρό της η Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Διδακτικής της Λογοτεχνίας στο ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Μαρίτα Παπαρούση.
Θα κλείσω κυκλικά αυτό το άρθρο, με άλλη μία φράση του σπουδαίου όσο και πολυαγαπημένου συγγραφέα, Μίλαν Κούντερα. "Ο μυθιστοριογράφος δεν είναι ούτε ιστορικός, ούτε προφήτης: είναι εξερευνητής της ύπαρξης".
Κι αυτή είναι η εξαιρετική επίγευση, η ιδέα που σου εντυπώνεται στο τέλος του μυθιστορήματος "Η κόρη της Μαρίας Κάλλας", της Γεωργίας Συμεωνίδου, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παρατηρητής της Θράκης: η αίσθηση μιας βουτιάς στα ενδότερα του Εαυτού και της σύγχρονης κοινωνίας, μιας βουτιάς στα απύθμενα βάθη της Προσωπικής Ηθικής, της Ψυχής, της ίδιας της Ύπαρξης. Μιας βουτιάς, όμως, δίχως αναπνευστήρα.
Ποιά όμορφη αγκαλιά, και ποια ώρα καλή θα μου ξαναχαρίσουν αυτόν τον τόπο απ' όπου κατάγονται τα όνειρά μου και όλες μου οι ενέργειες; - Αρθούρος Ρεμπώ, Εκλάμψεις
Έχουν ειπωθεί πολλά για τη ζωή και το έργο του Όσκαρ Ουάιλντ. Εμπεριστατωμένες μελέτες γράφτηκαν, έρευνες στοιχειοθετήθηκαν, δοκίμια, μυθιστορήματα, ποιήματα γέμισαν σελίδες που αφιέρωσαν τις λέξεις τους τόσο στον άνθρωπο Όσκαρ όσο και στον δημιουργό Ουάιλντ.
Τα χρόνια περνούν κι εκείνος αδιάκοπα και παλινδρομικά επιμένει να μπαίνει στις ζωές μας, ερεθίζοντας κι εξάπτοντας φαντασίες και φαντασιώσεις, αισθήσεις και θεωρίες περί αισθητισμού, λόγιες κι ακαδημαϊκές κρίσεις, επικρίσεις, κατακρίσεις που όλες εκπηγάζουν από τις εκάστοτε αντιλήψεις σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συμβάσεις αλλά και τα προσωπικά βιώματα, βεβαίως, των γραφόντων.
Αυτή τη φορά, ο άνθρωπος, ο Ποιητής, Όσκαρ Ουάιλντ βρίσκεται κάτω από το αναλυτικό μικροσκόπιο της σκέψης της καθηγήτριας/συγγραφέως Μάρως Γερμανού που επιλέγει να σταθεί στο πόνημά της -όπως και ο τίτλος του δοκιμίου υποδηλώνει- πάνω από τις λεπτές και τόσο επισφαλείς ισορροπίες όπου, εντέχνως, ο Όσκαρ Ουάιλντ επέλεγε να ακροβατεί. Μέσα σε πέντε κεφάλαια (συμπεριλαμβανομένης της Εισαγωγής και του Επιλόγου) η κ. Μάρω Γερμανού ξεδιπλώνει και αναλύει τα έργα, τις συνήθειες, ακόμα και τις σκέψεις που προκύπτουν μέσα από τη μελέτη του έργου του και που οδήγησαν τον Ουάιλντ στη δόλιχο διαδρομή του βίου του που όλοι, λίγο - πολύ, γνωρίζουμε.
Επαναπροσδιορίζει το πλαίσιο που νοηματοδοτεί τη σχέση του συγγραφέα με την Τέχνη του, με τη Βικτωριανή κοινωνία, με τον Εραστή του, αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό· τολμά ν' αναδεύσει τον ασταθή πυρήνα της πολυμορφικής ταυτότητάς του καταλήγοντας σε συμπεράσματα για το πώς αυτή όρισε το πλαίσιο της συνθήκης όπου βίωνε την ορατότητά του.
Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο χρήζει ερμηνείας, ειδικά σε μια κοινωνία που εμμένει στη νοηματοδότηση, στον ορθολογισμό και στην κυριολεξία, που επιθυμεί να ξέρει πού βρίσκεται. [σελ. 68. κεφ. "Από κατήγορος κατηγορούμενος"]
Στα λογοτεχνικά του κείμενα ο Ο.Ο. ψάλλει τις λέξεις με τα φωτερά φτερά*, τις λατρεύει, τις θεωρεί το τέλειο εργαλείο έκφρασης. Τις εμπιστεύεται. Ιδιωτικοποιείται τις έννοιες των λέξεων και τις μεταλλάσσει, τις τιθασεύει και τις τιμά. Θα ορκιζόταν σε κείνες, τις λατρεμένες του λέξεις, πως θα κατάφερναν να τον βγάλουν από οποιοδήποτε αδιέξοδο. Άλλωστε, θεωρεί τον εαυτό του ικανότατο τεχνίτη του λόγου και της έκφρασης.
Αυτή του η ισχυρότατη πεποίθηση, όπως πολύ σωστά επισημαίνει η κ. Μάρω Γερμανού στο δοκίμιό της, τον οδηγεί σε μια ψευδαίσθηση ανωτερότητας. Ο ατομικισμός του, δεν του επιτρέπει να αναγνωρίσει την εξάρτησή του από τον Άλλο: εκείνον τον Άλλο που αυτός τον θεωρεί εσφαλμένα υποδεέστερο, εκείνον τον Άλλο που επιλέγει να ακολουθεί τους κανόνες μιας κοινωνίας όπου εντός της νιώθει ασφαλής, διαμορφώνοντας τους ρόλους και τις δικές του (συχνά κρυψίνους κι επίσης ασαφείς) ταυτότητες. Το "καθεστώς της αλήθειας" της Βικτοριανής κοινωνίας όμως, απέχει παρασάγγας από τη δική του αλήθεια.
Όπως γράφει στην επιστολή [De profundis], το "αιώνιο παράδοξο" της ανθρώπινης ζωής είναι ότι είμαστε "εντελώς ελεύθεροι, και ταυτόχρονα εντελώς κυριαρχούμενοι από τον νόμο". Η χίμαιρα της αυτοδυναμίας οδήγησε στην υπερεκτίμηση της ελευθερίας και στην υποτίμηση του παράγοντα της κυριαρχίας. [σελ. 121, κεφ. "De profundis"]
Κι εκεί που ο Όσκαρ αναμένει τη δίκη για να αποδείξει την ευφράδεια του λόγου και την ευφυία του, το δικαστήριο τον καταδικάζει σε δύο χρόνια φυλάκιση με καταναγκαστικά έργα. Η Τέχνη του, τον προδίδει. Η Τέχνη του, αντί να τον λυτρώσει κρατά εμπρός του τον καθρέφτη μιας κοινωνίας που τον δικάζει εντέλει όχι μόνο για τον τρόπο ζωής του αλλά και για το έργο του, στρέφοντας την ίδια του την αγάπη για τις λέξεις, εναντίον του. Ο άνθρωπος Όσκαρ, ηττήθηκε. Ο δημιουργός Ουάιλντ, εξαναγκάζεται σε οπισθοχώρηση.
Τα χρόνια του εγκλεισμού του επανεκτιμά τις απόψεις του, επαναπροσδιορίζει τον εαυτό του επινοώντας διάφορες μάσκες, αρνείται να υποταχθεί στη βία, προσεγγίζει το Θείο ως νέο υλικό διαμόρφωσης - και κάθαρσης - της τέχνης του και του πνευματικού του κόσμου, μεταμορφώνεται.
Για τον ιρλανδό συγγραφέα, όμως, η μετάνοια είναι μια αυστηρά εσωτερική διαδικασία και δεν μπλέκει κάποιον τρίτο. Οι δυνάμεις που καθιστούν δυνατή τη μεταμόρφωση προέρχονται αποκλειστικά "μέσα από τον εαυτό". [σελ. 106, κεφ. "De profundis"]
Η αγάπη, ο παντοδύναμος έρωτας, δεν εξαιρείται, βεβαίως, σε ένα κείμενο για τον Όσκαρ Ουάιλντ αφού, στην ομοφοβική πατριαρχική Αγγλία αυτό που σθεναρά υποστήριξε με κάθε του λέξη και με κάθε ρανίδα του αίματός του ήταν το δικαίωμα στον Έρωτα· κι ιδιαίτερα σε εκείνον τον Έρωτα που δεν τολμά να πει το όνομά του. Υποστήριξε το αυτονόητο, αναφαίρετο δικαίωμα να είναι κανείς ο εαυτός του.
Η γενικότερη αντίληψη του Ουάιλντ για την ταυτότητα αφορούσε τον εμπλουτισμό της και όχι τη συρρίκνωσή της, Η ταυτότητα βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία μεταμορφώσεων, σε κάθε στιγμή είμαστε αυτό που θα γίνουμε και αυτό που ήμασταν, πάντα διχασμένοι με ποικίλους τρόπους και με ασυνέχειες, δηλαδή η ταυτότητα ως ολοκληρωμένη οντότητα είναι πάντα ένα ζήτημα του μέλλοντος, ο ερχομός του οποίου πάντα θα αναβάλλεται. [σελ. 46, κεφ. "Από κατήγορος κατηγορούμενος"]
Η ασάφεια της γλώσσας των έργων του, διαφυλάσσει τη λογοτεχνικότητά τους μα δίνει επίσης τη δυνατότητα στον συγγραφέα να εκφράζει τον αποκλίνων εαυτό του, έστω υπαινικτικά. Ο Όσκαρ Ουάιλντ αφήνει τον αναγνώστη ελεύθερο να επιλέξει μεταξύ διαφορετικών αναγνώσεων, ενισχύοντας γλωσσικά τις εναλλακτικές. Με την ερμηνεία του έργου του, όμως, δεν ασχολήθηκαν μόνο άνθρωποι της διανόησης. Το έργο του, ερμηνεύεται και από εκείνους που θέλουν να επιβάλλουν το προτεσταντικό ήθος και την αξία της οικογένειας. Ερμηνεύεται και από τα άτομα εκείνα που μάχονται φανατικά το δικαίωμα στην διαφορετικότητα. Έτσι, το έργο του ποινικοποιείται στο όνομα της κοινωνικής εξυγίανσης.
Τα βιβλία που ο κόσμος αποκαλεί ανήθικα είναι αυτά που δείχνουν στον κόσμο τη διαφθορά του.
* Η φράση βρίσκεται στο βιβλίο του Όσκαρ Ουάιλντ "Ο Κριτικός ως Δημιουργός", κι εδώ την αποδίδω ελαφρώς παραλλαγμένη.